GİRİŞ
Bilindiği üzere 4857 sayılı İş Kanunu (“İK”)’nun “deniz hava taşıma işlerinde ve iş ilişkilerinde bu kanunun hükümleri uygulanamaz” şeklinde düzenlenen 4. maddesi gereği; uçarak görev yapan pilot, uçuş mühendisi, kabin memuru ve yükleme operatörü gibi uçuş personelleri ve/veya uçucu personeller İK kapsamı dışında tutulmuştur.
Türk hukuk mevzuatında henüz yürürlükte olan hava iş kanununun bulunmaması sebebiyle uçucu personelin iş hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıklarında genel hükümlerin uygulanması yoluna gidilmektedir. Şöyle ki; uçucu personelin iş hukukundan kaynaklanan ihtilaflarının çözümünde 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (“TBK”)’nun hizmet sözleşmesine ilişkin düzenlemeleri uygulanmaktadır. Öte yandan, uçucu personeller arasında sendikalı olarak çalışanların Toplu İş Sözleşmesi’ne (“TİS”) tabi olacağı ve bu sözleşme kapsamında da hukuki haklarından yararlanacakları belirtilmelidir.
Bu doğrultuda havacılık personelleri için çalışma ve dinlenme süreleri, tabi oldukları mevzuata göre değişiklik göstermektedir. Bu yazımızda ise pilot, uçuş mühendisi, kabin memuru ve yükleme operatörü gibi uçuş personellerinin dinlenme ve çalışma süreleri genel anlamda yürürlükte olan mevzuat kapsamında değerlendirilecektir.
A. ÇALIŞMA SÜRELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Her ne kadar İş Kanunu kapsamında çalışma sürelerine ilişkin bir tanımlama yer almıyor olsa da ikincil mevzuat olan “İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği” incelendiğinde çalışma sürelerine ilişkin “Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir.” şeklinde bir tanımlamaya yer verilmiştir. Öncelikle çalışma sürelerine ilişkin yürürlükte olan İş Hukuku mevzuatı değerlendirildiğinde İK’nun 41. maddesine göre çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Mevzuata aykırılık taşımadığı müddetçe işçinin çalışma süresinin zamanını belirleme yetkisi kural olarak işverene aittir. TBK hükümleri incelendiğinde ise TBK’na tabi işçiler için belirli bir çalışma süresi öngörülmediği ve bu hususta ilgili kanunlara atıf yapıldığı görülmektedir.
Havacılık sektörü kendine has özel niteliklere sahip bir sektör olup herhangi bir düzenleme yapılırken gözetilmesi gereken birçok faktörü içinde barındırmaktadır. Henüz hava iş hukuku alanında kanuni bir düzenlemesi bulunmaması sebebiyle mevzuat boşluğunu doldurmak amacıyla işin niteliği gereği Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından belli düzenlemelerin yapılması zaruriyeti doğmaktadır.
Bu minvalde uçucu personellerin çalışma ve dinlenme sürelerinin de havacılık sektörü dinamiğine uygun olarak belirlenmesi gerekliliğinin mevcut olduğu açıktır. Bu kapsamda ise Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (“SHGM”) tarafından uçucu personelin çalışma ve dinlenme sürelerine ilişkin “Uçucu Ekip Uçuş Görev ve Dinlenme Süreleri ile Uygulama Esasları Talimatı” (“Talimat”) düzenlenmiştir. Söz konusu talimatla genel anlamda uçuş personelinin çalışma ve dinlenme sürelerinin sınırları belirlenmiştir. Havayolu işletmeleri işbu talimata aykırılık içermediği müddetçe tıpkı İş Kanunu kapsamında olduğu gibi uçuş personelinin çalışma sürelerini belirleme yetkisini haizdir.
Talimat kapsamında Uçuş Süresi ve/veya Blok Süresi “Bir hava aracının kalkış yapmak maksadıyla, kendi gücü ile veya harici bir güç uygulanmak suretiyle ilk hareketine başlama anından, uçuşun veya görevin sonunda tam olarak durarak yolcu, yük veya diğer muhteviyatı indirme ve/veya bindirme amacıyla kendisine tahsis edilen park yerine gelme anına kadar geçen toplam süreyi” ifade etmektedir. Uçuş görev süresi ise “Tek bir uçuş ya da uçuş serilerinden oluşmuş bir uçuş görevi için, uçuş ekip üyesinin uçuş hazırlığı ile başlayan ve aynı uçuş veya uçuş serilerinin sonundaki tüm uçuş görevlerinden muaf tutulduğu toplam süreyi” ifade etmektedir. Uçuş görev süresi hiçbir şekilde haftalık 56 saati, bir ay içinde 210 saati, üç ay içinde 500 saati, bir takvim yılı içinde 1800 saati geçemez.
Talimat kapsamında Kesintili Uçuş Görev Süresi ve Kesintisiz Uçuş Görev Süresi olmak üzere iki ayrı görev süresi daha tanımlanmaktadır. Buna göre Kesintili Uçuş Görev Süresi “her bir uçucu ekip için, uçuş süreleri arasında bekleme olan uçuş görev süresini” ve Kesintisiz Uçuş Görev Süresi “her bir uçucu ekip için, uçuş süreleri arasında, havacılık işletmesinin planladığı, yeni bir uçuş görevi için hazırlık süresi haricinde bekleme yapılmayan uçuş görev süresini” ifade etmektedir. Kesintili ve Kesintisiz Uçuş Görev Süreleri her bir uçucu ekip üyesi için 14 saat olarak belirlenmiştir.
B. DİNLENME SÜRELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
a. Ara Dinleme Sürelerinin Değerlendirilmesi
Ara dinlenmesi olarak ifade edilen süre ile işçilerin çalışma süresi içerisinde dinlendirilmesi amaçlanmaktadır. İş Kanunu’nun 68. maddesi kapsamında ara dinlenme süreleri belirtilmiştir olup bu süreler çalışma süresinden sayılmamaktadır. Günlük çalışma süresi 4 saat ile daha kısa süren işlerde 15 dakika, 4 saat ve 7,5 saat arasında (7,5 saat dahil) süreli işlerde yarım saat ve 7,5 saatten fazla süren işlerde 1 saate kadar ara dinlenmesi verilmektedir.
Talimat kapsamında ise dinlenme süresi “bir uçucu ekibin, bir önceki uçuş görev süresinin bittiği andan itibaren başlayan ve yeni bir uçuş görev süresinin başlama saatine kadar süren her türlü görevden muaf tutuldukları süreyi” ifade etmektedir. İlgili talimat kapsamında da İş Kanunu ile benzer olarak verilen dinlenme sürelerinin uçuş süresine dahil olmadığı tespit edilmiştir. Talimat kapsamında 6 saate kadar olan uçuşlarda 8 saat, 11 saate kadar olan uçuşlarda (11 saat dahil) 10 saat, 11 saatten fazla olan uçuşlarda 12 saat, 12-14 saat arası ya da zaman dilimi farkı 3 saatten fazla olanlarda 14 saat, uzun menzil uçuşlar da ise 24 saatlik asgari dinlenme süresi düzenlenmiştir.
b. Hafta Tatilinin Değerlendirilmesi
Hafta tatili, İş Kanunu 46. maddesi uyarınca 7 günlük bir zaman dilimi içerisinde kesintisiz olacak şekilde 24 saat dinlenme süresi verilmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nda ise 421. madde ile hafta tatiline yönelik düzenleme yapılmıştır. Madde hükmüne göre İşveren, İşçiye her hafta bir tam gün (kural olarak Pazar günü) tatil vermekle yükümlüdür.
Talimat kapsamında ise İK ve TBK’ya benzer olarak “Her bir uçucu ekip üyesine ayrı ayrı olarak, birbirini takip eden son 7 gün içinde, dinlenme süresinin başlatılma kriterleriyle aynı şartlarda olarak, en az bir gün kesintisiz boş süre verilir.” hükmü yer almaktadır. Talimat uyarınca uçucu personellerin boş günlerinin haftada 1 gün, aylık 7 gün, 3 aylık 21 gün, yıllık ise 96 gün olarak planlandığı tespit edilmektedir.
SONUÇ
İş Kanunu’nun 4. maddesi gereği; uçarak görev yapan pilot, uçuş mühendisi, kabin memuru ve yükleme operatörü gibi uçuş personelleri ve/veya uçucu personeller İK kapsamı dışında tutulmuştur. Türk hukuk mevzuatında henüz yürürlükte olan hava iş kanununun bulunmaması sebebiyle uçucu personelin iş hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıklarında genel hükümlerin uygulanması yoluna gidilerek uçucu personelin iş hukukundan kaynaklanan ihtilaflarının çözümünde Türk Borçlar Kanunu’nun hizmet sözleşmesine ilişkin düzenlemeleri uygulanmaktadır. Öte yandan, uçucu personeller arasında sendikalı olarak çalışanların Toplu İş Sözleşmesi’ne tabi olacağı ve bu sözleşme kapsamında da hukuki haklarından yararlanacakları belirtilmelidir.
Diğer yandan yürürlükte hava iş hukukuna ilişkin yürürlükte olan kanuni bir düzenleme bulunmakta olup havacılık sektörü kendine has özel niteliklere sahip bir sektör olması gereği Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından mevzuat boşluğunu doldurmak amacıyla gerekli düzenlemelerin yapılmaktadır.
Çalışma süreleri bakımından; İş Kanunu kapsamında özel hüküm bulunduğu, TBK kapsamında TBK’na tabi işçiler için belirli bir çalışma süresi öngörülmediği ve SHGM Talimatı uyarınca Uçuş Süresine ilişkin özel hüküm bulunduğu tespit edilmiştir.
Dinlenme süreleri bakımından ise; İş Kanunu ve SHGM Talimatı uyarınca çalışma saatlerine göre farklılık gösteren ara dinlenme sürelerine ilişkin hüküm bulunduğu tespit edilmiştir. Hafta tatiline bakıldığında ise İş Kanunu uyarınca 7 günlük bir zaman dilimi içerisinde kesintisiz olacak şekilde 24 saat dinlenme süresi verilmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nda ise İşveren, İşçiye her hafta bir tam gün tatil vermekle yükümlüdür. SHGM Talimatı da her iki mevzuata paralel olarak birbirini takip eden son 7 gün içinde, dinlenme süresinin başlatılma kriterleriyle aynı şartlarda olarak, en az bir gün kesintisiz boş süre verilmektedir.
Her ne kadar yukarıda detaylıca belirttiğimiz üzere mevzuat hükümleri birbirlerine benzer nitelikte olsa da önemle belirtmek isteriz ki, havacılık personelleri için çalışma süreleri ve dinlenme süreleri gibi konular personellerin tabi oldukları mevzuata ve TİS kapsamında olup olmamalarına göre değişiklik göstermektedir. Bu durumda öncelikle uçuş personelinin somut şartlar altında hangi mevzuata tabi olduğunun tespitinin yapılması gerektiğini belirtmek isteriz.
