GİRİŞ
Anonim şirketlerde özel denetim isteme hakkı, pay sahiplerinin şirket yönetimi ve faaliyetleri üzerinde daha fazla şeffaflık talep etme ihtiyacına dayanan önemli bir hukuki mekanizmadır. Bu hak, özellikle bilgi alma ve inceleme haklarının yetersiz kaldığı durumlarda, küçük pay sahiplerinin şirket yönetiminde etkin denetim sağlayabilmeleri açısından kritik bir rol oynar. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (“TTK”)’nun 438. ve devamı maddelerinde düzenlenen bu hak, pay sahiplerinin belirli koşullar altında, şirketin faaliyetlerinin bağımsız bir uzman tarafından incelenmesini talep edebilmelerine olanak tanır. Böylece, anonim şirketlerde iç denetim sistemlerinin dışında, bağımsız ve tarafsız bir gözle yapılan incelemeler, şirketin hukuka aykırı ya da şirket menfaatlerine zarar verici faaliyetlerini tespit edebilmekte ve şirket yönetimi üzerindeki hesap verebilirlik baskısını artırmaktadır.
A. TTK UYARINCA ANONİM ŞİRKET PAY SAHİPLERİNİN ÖZEL DENETİM TALEBİ
TTK’nın 438. maddesi uyarınca her pay sahibi, pay sahipliği haklarının kullanılabilmesi için gerekli olduğu takdirde ve bilgi alma veya inceleme hakkı daha önce kullanılmışsa, belirli olayların özel bir denetimle açıklığa kavuşturulmasını, gündemde yer almasa bile genel kuruldan isteyebilir. Görüleceği üzere özel denetim isteme hakkının bir pay sahibi tarafından genel kuruldan talep edilebilmesi pay sahibinin şirkette sahip olduğu pay oranından bağımsızdır. Diğer yandan, söz konusu talep iki farklı şarta bağlanmıştır; (i) pay sahipliği haklarının kullanılabilmesi için gerekli olması ve (ii) bilgi alma ve inceleme hakkının önceden kullanılmış olması. Bu kapsamda, özel denetim talep eden pay sahibinin TTK’nın 437. maddesi uyarınca bilgi alma ve inceleme hakkını kullanmış olması ancak talep ettiği bilgileri alamamış veya eksik almış olması özel denetim talebinin hukuken geçerli bir şekilde genel kurula sunulmuş olması için gereklidir. Diğer yandan, özel denetimin pay sahipliği haklarının kullanılabilmesi için gerekli olduğunun ispat yükü de talepte bulunan pay sahibindedir.
Pay sahibinin özel denetim talebinin muhatabı şirketin genel kuruludur. Pay sahibinin talebini genel kurul toplantısı esnasında yöneltmesi gerekmektedir. Özel denetim talebi gündeme bağlılık unsurunun bir istisnası olup gündemde ilgili bir madde bulunmasa dahi pay sahibi genel kurulun herhangi bir aşamasında özel denetim talebini ileri sürebilecektir. Bu sebeple genel kurul tarafından gündemde madde bulunmaması gerekçe gösterilerek özel denetim talebinin reddedilmesi hukuka aykırıdır. Özel denetim talebinin genel kurul tarafından oylanması aşamasında ise TTK kapsamında herhangi bir özel nisap öngörülmemiş olup şirket esas sözleşmesinde de daha ağır bir nisap öngörülmediği sürece toplantı nisabı sermayenin en az dörtte birini karşılayan payların sahiplerinin veya temsilcilerinin toplantıda hazır bulunması ile, karar nisabı ise hazır bulunan oyların çoğunluğunun olumlu oyu ile karşılanacaktır.
Genel kurulca özel denetim isteminin kabul edilmesi halinde TTK madde 438/2 uyarınca şirket veya her bir pay sahibi otuz gün içinde, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesinden bir özel denetçi atanmasını isteyebilir. Görüleceği üzere bu noktada yalnızca özel denetim talep eden pay sahibinin değil tüm pay sahiplerinin pay oranlarından bağımsız bir şekilde mahkemeye başvurma hakkından bahsedilmektedir. Nitekim mezkûr maddenin gerekçesinde de bilgi alma veya inceleme hakkını kullanmış pay sahibi ile özel denetim isteyen pay sahibinin aynı kişi olmasının zorunlu olmadığı; ancak konunun aynı olması gerektiği belirtilmiştir. Madde metninde geçen şirketten kasıt ise şirketin temsil organı olan yönetim kuruludur. Bir diğer nokta ise özel denetçiyi her halükârda mahkemenin atayacak olması, talebi kabul eden genel kurulun özel denetçiyi seçme yetkisinin bulunmamasıdır.
B. GENEL KURULUN ÖZEL DENETİM TALEBİNİ REDDETMESİ
Bir diğer ihtimal ise genel kurulun özel denetim talebinde bulunan pay sahibinin talebini reddetmesidir. Bu durumda TTK’nın 439. maddesinde belirli nitelikleri taşıyan pay sahiplerinin üç ay içinde şirket merkezinin bulunduğu yer asliye ticaret mahkemesinden özel denetçi atamasını isteyebileceğini düzenlemiştir. Bu pay sahipleri; (i) sermayenin en az onda birini, halka açık anonim şirketlerde yirmide birini oluşturan pay sahipleri veya (ii) paylarının itibarî değeri toplamı en az bir milyon Türk Lirası olan pay sahipleridir. Görüleceği üzere genel kurulun özel denetim talebini kabul etmesi halinde her pay sahibi mahkemeye özel denetçi atanması için başvurabilirken genel kurulun talebi reddetmesi halinde yalnızca azınlık oluşturan veya belirli bir itibari değerde sermayeye sahip olan pay sahiplerinin mahkemeye başvurma hakkı bulunmaktadır. Ancak unutulmaması gereken nokta özel denetçi talebinde bulunacak pay sahiplerinin TTK madde 437 uyarınca bilgi alma ve inceleme haklarını önceden kullanmış olmalarıdır. Söz konusu üç aylık süre madde gerekçesinde belirtildiği üzere bir hak düşürücü süre olup sürenin geçmesinden sonra mahkemeye başvurulması durumunda mahkeme yargılamanın her aşamasında hak düşürücü süreyi re’sen dikkate alarak talebi reddedebilecektir. Özel denetim talebinin karşılanmasına yönelik mahkeme sürecinin başlamasının ön şartı pay sahibi tarafından özel denetim talebini genel kurulda sunulmuş olması olduğundan talebin yazılı bir şekilde genel kurula sunulması ve tutanak altına geçirilmesi talepte bulunan pay sahibinin ispat yükünü karşılayabilmesi açısından önem arz edecektir.
TTK’nın özel denetim talebinin genel kurul tarafından reddedilmesi durumunda mahkemece talebin kabul edilmesi için bir diğer şart ise dilekçe sahiplerinin, kurucuların veya şirket organlarının, kanunu veya esas sözleşmeyi ihlal ederek, şirketi veya pay sahiplerini zarara uğrattıklarını, ikna edici bir şekilde ortaya koymalarıdır. Görüleceği üzere mahkemeye başvuran pay sahiplerinin ortaya çıkmış bir zararın varlığını ispat etmeleri gerekmektedir. Mahkemenin talebi değerlendirirken duruşma yapması zorunlu olup şirket ve istem sahibi pay sahipleri dinlendikten sonra karar verilmesi gerekmektedir.
C. SONUÇ
Pay sahipleri bilgi alma ve inceleme haklarının yetersiz kalması durumunda TTK kapsamında kendilerine tanınmış bir diğer hak olan özel denetim isteme haklarını kullanabilirler. Pay sahipleri tarafından özel denetim talebinin genel kurula yöneltilebilmesi için öncelikle bilgi alma ve inceleme hakkı yolunun tüketilmiş olması gereklidir. Genel kurulun özel denetim talebini kabul etmesi durumunda pay sahipleri veya şirket tarafından mahkemeye başvurulması ile birlikte mahkeme tarafından özel denetçi ataması yapılır. Genel kurulun özel denetim talebini reddetmesi durumunda ise bu defa belirli nitelikleri karşılayan pay sahiplerinin mahkemeye başvurarak şirketin veya pay sahiplerinin zarara uğramış olduklarını kanıtlamaları gerekir ve ancak bu durumda mahkemece özel denetçi atanmasına karar verilebilir.
