GİRİŞ
Finansal kurumlar olarak da sınıflandırılan finansal aracılar, finansal piyasalarda önemli rol oynar. Yatırımcıların menkul kıymet piyasalarına direkt olarak erişimi olmaması dolayısıyla, profesyonel aracılık faaliyetlerinden yararlanmaları gerekmektedir. Bu bakımdan, finansal kurumların finansal sistem içerisindeki en önemli faaliyetlerinden biri aracılık faaliyetidir.
Sermaye piyasasında aracı kurumlar (“Aracı Kurum”), 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun (“SerPK”) 37. maddesinin birinci fıkrasındaki yatırım hizmet ve faaliyetlerinden (a), (b), (c), (e) ve (f) bentlerinde yer alanları münhasıran yapmak üzere Sermaye Piyasası Kurulu (“Kurul”) tarafından yetkilendirilen yatırım kuruluşunu ifade etmektedir. Buna göre aracılık faaliyeti, sermaye piyasası araçlarının Aracı Kurumlar tarafından kendi nam ve hesabına, başkası nam ve hesabına, veya kendi namına başkası hesabına ticari amaçla alım satımıdır.
Sermaye piyasasında aracılık faaliyetleri, halka arza aracılık, alım satıma aracılık ve türev araçların alım satımının yapılmasına aracılıktan oluşur.
A. ARACI KURUMLARIN KURULUŞ ŞARTLARI
Aracı Kurumlar, kuruluş için Kurul’un iznine tabidir. III-39.1 Yatırım Kuruluşlarının Kuruluş ve Faaliyet Esasları Hakkındaki Tebliğ (“Tebliğ III-39.1”)’in 5. maddesi uyarınca Aracı Kurumlar’ın kuruluşuna Kurul’ca izin verilebilmesi için,
- Anonim ortaklık şeklinde kurulmaları,
- Paylarının tamamının nama yazılı olması,
- Paylarının nakit karşılığı çıkarılması,
- Kuruluş sermayelerinin Kurul’un sermaye yeterliliği ile ilgili düzenlemeleri uyarınca geniş yetkili aracı kurumlar için aranan asgari özsermaye tutarının altında olmamak kaydıyla Kurulca belirlenecek tutardan az olmaması,
- Esas sözleşmelerinin SerPK ve ilgili düzenlemelerde yer alan hükümlere uygun olması,
- Kurucularının SerPK’da ve ilgili düzenlemelerde belirtilen şartları haiz olması,
- Ortaklık yapısının şeffaf ve açık olması
gerekir.
Aracı kurumların ticaret unvanlarında yatırım hizmetleri ve faaliyetlerini göstermesi amacıyla “menkul değerler” veya “menkul kıymetler” ibarelerinden birinin yer alması şarttır. Geniş yetkili aracı kurumlar ise “yatırım menkul değerler” veya “yatırım menkul kıymetler” ibarelerini kullanabilir.
B. ARACI KURUMLARIN SINIFLANDIRILMASI
III-37.1 Yatırım Hizmetleri ve Faaliyetleri ile Yan Hizmetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ (“Tebliğ III-37.1”)’in 8.maddesi uyarınca Aracı Kurumlar gerçekleştirdiği faaliyetler bakımından üç sınıfa ayrılmaktadır. Bu sınıflar Aracı Kurumlar’ın gerçekleştirebileceği faaliyetlerin kapsamına göre değişiklik göstermektedir. Aracı Kurumlar’ın (i) dar yetkili (ii) kısmi yetkili ve (iii) geniş yetkili gerçekleştirebileceği faaliyetlere ise aşağıda yer verilmiştir.
Dar Yetkili Aracı Kurum | Kısmi Yetkili Aracı Kurum | Geniş Yetkili Aracı Kurum |
Emir iletimine aracılık faaliyeti ile yatırım danışmanlığı faaliyetlerini yürütmek için Kurul tarafından yetkilendirilmiş aracı kurumlara denir. Sınıflandırmada amaç, aracı kurumun sunduğu hizmetin riski ve bu riskin aracı kurumun mali bünyesine etkisi olduğundan dar yetkili aracı kurum kuruluşunda diğer yetki türlerine göre daha düşük sermayeyi gerekli kılar. | Dar yetkili aracı kurumların sunabildiği yatırım faaliyetlerine ilave olarak işlem aracılığı, bireysel portföy yöneticiliği, halka arzlarda en iyi gayret aracılığı faaliyeti ile sınırlı saklama hizmeti sunmaya yetkili aracı kurumlara kısmi yetkili aracı kurum denir. | SerPK’da tanımlı hizmet ve faaliyetler ile yan hizmetlerin tamamını sunmaya yetkili kılınmış aracı kurumdur. Kısmi yetkili aracı kurumun sunabildiği hizmetlerden fazla olarak; portföy aracılığı faaliyeti, halka arzlarda yüklenimde bulunarak aracılık ve genel saklama hizmetlerini de sunabilirler. Geniş yetkili aracı kurumların ticaret unvanında “yatırım menkul değerler” veya “yatırım menkul kıymetler” ibaresinin bulunması zorunludur. |
Nitekim, yukarıdaki sınıfların her biri için faaliyet izni alınması aşamasında Kurul’a Tebliğ III-39.1’de yer verilen belgelerin sunulması ve Kurul’dan izin alınması gerekmektedir. Bununla birlikte, Tebliğ III-39.1’in 5. maddesine göre, Aracı Kurumlar yukarıdaki sınıflandırmalara uygun olarak Kurul’a faaliyet izni için başvurabilmek için 2024 yılı için aşağıda belirtilen asgari sermaye gereksinim miktarlarına sahip olmalıdır:
- Dar Yetkili Aracı Kurum: Dar Yetkili Aracı Kurumlar’ın en az 25.000.000.- TL sermayeye sahip olması gerekmektedir.
- Kısmi Yetkili Aracı Kurum: Kısmi Yetkili Aracı Kurumların en az 100.000.000.-TL sermayeye sahip olması gerekmektedir.
- Geniş Yetkili Aracı Kurum: Geniş Yetkili Aracı Kurumların en az 200.000.000.-TL sermayeye sahip olması gerekmektedir.
C. ARACI KURUMLARIN ANA FAALİYETLERİ VE YAN HİZMETLER
Aracı Kurumlar’ın faaliyete başlayabilmeleri için Kurul’dan izin almaları gerekmektedir. Bu kapsamda, Aracı Kurumlar, Tebliğ III-37.1 uyarınca aşağıda gösterilen her bir faaliyet için Kurul’dan izin almak kaydıyla aşağıda sayılan yatırım hizmetleri ve faaliyetlerini verebilir:
- Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin alınması ve iletilmesi.
- Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin müşteri adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına gerçekleştirilmesi.
- Sermaye piyasası araçlarının kendi hesabından alım ve satımı.
- Bireysel portföy yöneticiliği.
- Yatırım danışmanlığı.
- Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunularak satışa aracılık edilmesi.
- Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunmaksızın satışa aracılık edilmesi.
- Çok taraflı alım satım sistemlerinin ve borsa dışı diğer teşkilatlanmış pazar yerlerinin işletilmesi.
- Sermaye piyasası araçlarının müşteri namına saklanması ve yönetimi.
- Kurulca belirlenecek diğer hizmet ve faaliyetlerde bulunulması.
Ayrıca, Aracı Kurumlar, yetkili oldukları yatırım hizmet ve faaliyetlerine bağlı olarak Tebliğ III-37.1’in 6. maddesinde sayılan yan hizmetleri de Kurul’a bildirmek şartı ile yapabilir.
D. TÜRKİYE SERMAYE PİYASALARINDA ARACI KURUMLAR
2023 Kasım itibariyle sermaye piyasalarında hizmet sunan 71 Aracı Kurum bulunmaktadır. Aracı Kurumlar arasında toplam işlem hacmini yaratan ilk on Aracı Kurum’un, pay, vadeli işlemler ve kaldıraçlı işlemlerde gerçekleşen alım satımların yaklaşık %70 gerçekleştirmektedir.
2023 yıl sonu itibariyle aracı kurumların toplam aktif büyüklüğü 167,3 milyar TL, toplam gelirler 24,6 milyar TL ve Faaliyet gelirleri 18,2 milyar TL’ ye ulaşmıştır.
Aracı Kurumlar toplam 46,6 milyarlık özkaynakla 14,5 milyar net kar rakamına ulaşarak ekonomik katma değer yaratmada göz doldurmaya devam etmektedir.
E. SONUÇ
Finansal kurumların finansal sistemler içindeki en önemli faaliyetlerinden biri aracılık faaliyetidir. Finansal sistem içindeki aracılık faaliyetleri Aracı Kurumlar tarafından gerçekleştirilir. Aracı Kurumlar, menkul kıymetlerin ve finansal varlıkların başkası nam ve hesabına veya başkası hesabına kendi namına veyahut kendi nam ve hesabına aracılık amacıyla alım ve satımı ile uğraşan ve menkul kıymetleri halka arz edebilen anonim ortaklıklardır.
Aracı Kurumlar, çeşitli sermaye piyasası faaliyetlerinde bulunabilirler. Bunlar; sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık, daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılık, türev araçların alım-satımına aracılık, repo ve ters repo yapma, yatırım danışmanlığı ve portföy yöneticiliği gibi önemli faaliyetlerdir. Aracı Kurumlar bu faaliyetler kapsamında yaptıkları işlemler ve aracılık ettikleri yatırımcı sayıları yıllar itibariyle sürekli artmış ve gelişme göstermiştir. Aracı Kurumlar’ın özellikle hisse senedi ve borsa işlemleri yıllar itibariyle sürekli olarak gelişmiş ve bu işlemler Aracı Kurum’un faaliyetleri içindeki yeri ve önemi her geçen yıl artmıştır.