Gıda Reklamları ve Sağlık Beyanları Hakkında Hukuki Düzenlemeler

1.GİRİŞ

Bilindiği üzere gıda reklamlarının, tüketiciler ve özellikle çocuklar üzerinde oldukça büyük etkisi bulunmaktadır. Özellikle belirli yaş grupları ve çocuklara yönelik reklamlar, şirketlerin satış politikalarında oldukça büyük rol oynamaktadır. Gıda şirketleri, belirli ürünlere ilişkin reklamlarını sağlık beyanları ile de desteklemekte ve tüketici üzerinde satışı cazip hale getiren etkiler yaratmaktadır. Bu nedenle gıda reklamları ve sağlık beyanları, yasal düzenlemelere tabi tutulmuş olup aşırı ve bilinçsiz tüketimin toplum üzerinde yaratacağı olumsuz etkilerin önüne geçilmesi amaçlanmıştır. İşbu makale kapsamında gıda reklamlarına ilişkin güncel mevzuat hükümleri değerlendirilecek ve gıda reklamlarında uyulması gereken hususlara değinilecektir.

2.GIDA REKLAMLARINA İLİŞKİN HUKUKİ DÜZENLEMELER

A. Sağlık Beyanına İlişkin Reklam Sınırlandırmaları

Şirketlerin, satış politikalarını şekillendiren bir etken olan sağlık beyanı, Türk Gıda Kodeksi Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği (“Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği”) uyarınca herhangi bir gıda grubunun, gıdanın veya gıdanın bileşiminde bulunan öğelerin sağlıkla ilişkisini belirten, ileri süren veya ima eden beyan olarak tanımlanmaktadır. Bu doğrultuda sağlık beyanına örnek olarak;

• “Kalsiyum normal kemiklerin korunması için gereklidir.” veya “Kalsiyum normal dişlerin korunması için gereklidir.”
• “D vitamini bağışıklık sisteminin normal fonksiyonuna katkıda bulunur.”
• “Et veya balık, demir içeren diğer gıdalarla birlikte tüketildiğinde demir emiliminin iyileşmesine katkıda bulunur.”
• “Ceviz damarların esnekliğinin artmasına katkıda bulunur.”
• “Fosfor çocuklarda normal büyüme ve kemik gelişimi için gereklidir.”

şeklinde ifadeler gösterilebilir. Sağlık beyanlarının, gıdalara ait etiket, tanıtım ve reklamlarda kullanılabilmesi için Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği’nde bazı sınırlamalar öngörülmüştür. Bu sınırlamalar uyarınca sağlık beyanının kullanımı;

• Belirsiz, yanlış veya yanıltıcı olamaz.
• Diğer gıdaların beslenme yönünden yeterliliği veya güvenilirliği konusunda şüpheye neden olacak şekilde olamaz.
• Belirli bir gıdanın aşırı tüketimini destekleyecek veya özendirecek şekilde olamaz.
• Çeşitli ve dengeli beslenmenin, genelde besin öğelerini uygun miktarlarda sağlayamayacağını belirtecek, ileri sürecek veya ima edecek şekilde olamaz.
• Tüketicide endişeye neden olabilecek biçimde; yazılı, resimli, grafik veya sembolik gösterimler vasıtasıyla vücut fonksiyonlarındaki değişiklere atıfta bulunacak şekilde olamaz.

Ayrıca Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği’nin 7. maddesi uyarınca; gıdaların etiket, tanıtım ve reklamında sağlık beyanlarının kullanılabilmesi için gıdanın, besin öğesi profili açısından aşağıdaki koşullardan en az ikisine bir arada sahip olması zorunlu hale getirilmiştir.

• Bileşiminde en fazla 100 mg/100 kcal sodyum bulunması,
• İçerdiği enerjinin en fazla %10’u doymuş yağ asitlerinden gelmesi,
• İçerdiği enerjinin en fazla %10’u ilave şekerden gelmesi,
• Doğal olarak bileşiminde en az 55 mg/100 kcal kalsiyum bulunması.

Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği’nin 6. maddesi uyarınca; sağlık beyanlarının etiket, tanıtım ve reklamlarda kullanımına ilişkin istisnalar öngörülmüş olup istisnalar şu şekildedir;

• Bir gıdanın etiketlenmesinde, sunumunda veya reklamında yer alan ve bir beslenme veya sağlık beyanı olarak yorumlanabilecek ticari marka veya özel isim, Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği’nde yer alan ilgili beslenme veya sağlık beyanı koşullarının karşılanması ve ilgili beyanın da yapılması şartıyla kullanılabilir.
• Bir gıdanın etiketlenmesinde, sunumunda veya reklamında yer alan beslenme veya sağlık beyanı ifadelerinin yerine anlamını değiştirmeyecek ve güçlendirmeyecek şekilde eşdeğer ifadelerin kullanılması Bakanlıkça yayımlanacak kılavuzla belirlenir.

Yukarıda yer verilen düzenlemeler uyarınca gıdaların etiketinde kullanılmasına izin verilen sağlık beyanları, Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği hükümlerine uymak kaydıyla gıdanın tanıtımı ve reklamında da kullanılabilecektir.

B. Gıda Reklamlarına İlişkin Genel Sınırlandırmalar

Gıda reklamlarına ilişkin en önemli hukuki düzenleme, 6112 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun (“Kanun”)’da yer almaktadır.

Kanun kapsamında ticari iletişim, yayın ve hizmetlerin düzenlenmesine ilişkin hükümler ele alınmış olup ticari iletişim; radyo ve televizyon reklamları, program desteklemesi, tele-alışveriş ve ürün yerleştirmeyi de kapsamak üzere, ekonomik bir faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişinin, ürün, hizmet veya imajını, doğrudan veya dolaylı olarak tanıtmak amacıyla tasarlanmış sesli veya sessiz görüntülerin bir ücret veya benzeri bir karşılıkla ya da öz tanıtım amacıyla bir programla birlikte ya da bir program içine yerleştirilerek verilmesi olarak tanımlanmıştır. Kanun’un gıda reklamlarına ilişkin hükmü ise “Yayın Hizmetlerinde Ticari İletişim” başlıklı 9. maddesinin 7. fıkrasında yer almakta olup anılan hüküm şu şekildedir;

“Genel beslenme diyetlerinde aşırı tüketimi tavsiye edilmeyen gıda ve maddeler içeren yiyecek ve içeceklerin ticarî iletişimine, çocuk programlarıyla birlikte veya bu programların içinde yer verilemez.”

İşbu hüküm ile toplumun genel beslenme düzeninin korunması ve özellikle çocukların beslenme alışkanlıklarının olumsuz etkilenmesinin önüne geçilmesi amaçlanmış olup gıda reklamlarının yayınlanmasına belirli sınırlamalar getirilmiştir. Ne var ki, bu sınırlamalar Kanun kapsamında genel hatları ile düzenlenmiş olup detayları, Yayın Hizmeti Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (“Yönetmelik”) içeriğinde ele alınmıştır.

Yönetmelik’in yayın hizmetlerinde ticari iletişimin genel esaslarını düzenleyen 9. maddesi uyarınca; gıda takviyesi, bitkisel ürünler, çeşitli cihazlar ve bunlar dışındaki herhangi bir ürünün sağlık beyanı ile ilaç gibi algılanmasına sebebiyet verilemeyecektir.

Kanun’da genel hatları ile yapılan düzenlemenin uygulamaya ilişkin detayları Yönetmelik’in 9. maddesinin 7. fıkrasında düzenlenmiş olup buna göre genel beslenme diyetlerinde aşırı tüketimi tavsiye edilmeyen yağ, yağa dönüşen asitler, tuz/sodyum ve şeker gibi gıda ve maddeleri içeren yiyecek ve içeceklerin ticarî iletişimi;

• Çocuk programlarının başında ve sonunda veya bu programların içinde yapılamaz.
• Diğer programlarla birlikte veya bu programların içinde yapılması durumunda, ekranın alt kısmında izleyiciler tarafından rahatça okunabilir, akar bant şeklinde yayınlanacak ve içerisinde düzenli ve dengeli beslenmeyi teşvik eden ifadelere yer veren Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan yazılı uyarılarla birlikte yapılmak zorundadır.

Genel beslenme diyetlerinde aşırı tüketimi tavsiye edilmeyen yiyecek ve içeceklerin tespitinde, Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan Besin Profili Modeli ve Hazırlanan Gıda ve İçecek Listesi (“Liste”) esas alınmakta olup Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun (“RTÜK”) internet sitesinde yayınlanmaktadır.

Gıda reklamlarına ilişkin bir diğer düzenleme ise Yönetmelik’in tele-alışveriş yayın hizmeti ilkelerini düzenleyen 9/A maddesinde yer almakta olup buna göre gıda takviyesi niteliğindeki ürünlere ilişkin her çeşit memnuniyet ve teşekkür yazısı ya da kişilerin başından geçen ürün tecrübesini anlatan ifade ve görsel sunumlar kullanılamaz. Ürünün kullanılmaması halinde sağlığın olumsuz etkileneceği beyanlarına yer verilemez.

C. Gıda Reklamlarında Kategori Sistemi

Yönetmelik ile gıda reklamlarına ilişkin öngörülen önemli bir diğer husus ise kategori sistemidir. Yukarıda da belirtildiği üzere genel beslenme diyetlerinde aşırı tüketimi tavsiye edilmeyen gıdaların reklamları, esas olarak çocuk programlarıyla birlikte veya bu programlar içerisinde yapılamayacağı gibi ayrıca çocuk programları dışında kalan programlarda da bazı besinlerin reklamlarında sağlık uyarılarına yer verilmesi gerekmektedir. Yönetmelik uyarınca esas alınan Liste; Kırmızı Kategori, Turuncu Kategori ve Yeşil Kategori olmak üzere 3 (üç) kategoriden oluşmaktadır. 

Kategorilerin içerdikleri anlamlar ve sınırlandırmalar ise şu şekildedir;

I. Kırmızı Kategori: Çocuk Programlarında Reklamına İzin Verilmeyecek Gıdalar

çikolata ve şekerler, gofretler, enerji barları, tatlı soslar ve tatlılar, kekler, tatlı bisküviler, meyveli paylar, çikolata kaplı bisküviler, kek karışımları, cipsler, gevrek çerezler, meyve suları, enerji içecekleri, alkolsüz şekerli ya da tatlandırıcılı tüm içecekler, yenilebilir buzlar olarak sayılmış olup bu kategorilerdeki gıda ürünlerinin reklamları çocuk programlarıyla birlikte yapılamayacaktır. Tematik çocuk kanallarında yayınlanan içeriklerin neredeyse tamamı çocuk programları olması nedeniyle bu tür yayıncı kuruluşlar, kırmızı kategoride yer alan gıda maddelerinin reklamına yer verilemeyecektir.

Diğer yayın türlerinde yayın yapan (genel, haber, sağlık, eğitim, spor vb.) yayın kuruluşları, yayın akışlarında çocuk programlarına yer vermeleri durumunda, yayınladıkları çocuk programlarında kırmızı kategorideki ürünlerin reklamına yer veremeyeceklerdir.

Kırmızı kategoride yer alan gıdaların reklamlarına, diğer programlarda yer verilebilmektedir; ancak bu durumda ekranın alt kısmında izleyiciler tarafından rahatça okunabilir, akar bant şeklinde yayınlanacak ve içerisinde düzenli ve dengeli beslenmeyi teşvik eden ifadelere yer veren Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan yazılı uyarıların yer alması gerekmektedir.

II.Turuncu Kategori: Reklamına Belirtilen Kriterlere Uyulması Halinde İzin Verilecek Gıdalar

Listede turuncu kategoride kuruyemiş, kraker, kahvaltılık gevrek, tam yağlı süt ürünleri, hamur ürünleri, yağ vb. ürünler sayılmış olup bu gıda maddeleri için bazı kriterler belirlenmiştir. Bu kriterlere uyulmaması halinde bu gıda maddelerinin de çocuk programlarıyla birlikte reklamı yapılamayacaktır. Yönetmelik düzenlemesi turuncu kategorideki gıda maddelerinin reklamları için iki yıllık geçiş süreci öngörmüştür. Belirmek isteriz ki iki yıllık geçiş sürecinin son tarihi 11.04.2020 tarihi olup bu tarihten itibaren turuncu kategoride yer alan gıdaların denetimine başlanacaktır.

III.Yeşil Kategori: Reklamına İzin Verilen Gıdalar

Yeşil kategoride yer alan gıda maddeleri Liste’de taze meyve, sebze, et, balık, yumurta vb. ürünler olarak sayılmış olup yeşil kategoride yer alan gıda ürünlerinin reklamı çocuk programlarında ve diğer programlarda yapılabilmektedir.

3.SONUÇ

Tüketiciler ve özellikle çocuklar üzerinde büyük etki gösteren gıda reklamlarında, genel beslenme düzeninin ve toplum sağlığının korunması amacıyla belirli sınırlandırmalar ve kriterler getirilmiş olup bu kriterlere yukarıda detaylıca değinilmiştir. Özellikle son dönemde gıda reklamlarına ilişkin getirilen kategori sistemi ve kategorilerde yer alan sınırlandırmalar dikkat çekmekte ve önem kazanmaktadır. Bununla birlikte turuncu kategoride yer alan gıda reklamlarına ilişkin geçiş sürecinin de 11.04.2020 tarihi itibariyle sonlandığını ve bu tarihten itibaren ilgili gıda reklamlarına ilişkin denetimlerin başlayacağını belirtmek isteriz.