İçindekiler;
I. GİRİŞ
Kökeni 11. yüzyılda yayımlanan Akdeniz’in bilinen ilk deniz ticareti yasası Ordinamenta et Consuetudo Maris’e dayanan; anılı yasa ile gemiye yüklenen malların taşıyan tarafından teslim alındığını ispata mahir bir hukuki nitelik kazanan, o tarihte yalnızca bir parşömen deftere tutulan kayıttan ibaret olan konşimento; modern hukukta, bir taşıma sözleşmesinin yapıldığını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın eşyayı, ancak onu ibrazı karşılığında teslimle yükümlü olduğu bir kıymetli evrak olarak tanımlanmaktadır.
Bu minvalde konşimento; yük teslim alındıktan sonra taşıyan veya temsilcisi (kaptan veya taşıyanın yahut kaptanın bu hususta yetkilendirdiği bir temsilcisi) tarafından tek taraflı olarak düzenlenen, eşyanın konşimentoda belirtilen cins, miktar ve durumda taşıyan tarafından taşınmak üzere teslim alındığını gösterir; taşıyan tarafından eşyanın varma limanında konşimentonun haklı sahibi görünen kişiye teslim edileceği taahhüdünü içeren ve aynı zamanda bir taşıma sözleşmesinin (navlun sözleşmesi) varlığını ispat eden bir kıymetli evraktır. Bu makale ile birlikte yukarıdaki temel açıklamalar ışığında öncelikli olarak uluslararası deniz ticaretinin en önemli senetlerinden biri olan konşimentonun nevileri ve düzenlenmesi ortaya konulmuş; nihayetinde, konşimentonun üç temel fonksiyonu açıklanmış ve değerlendirilmiştir.
II. KONŞİMENTONUN TÜRLERİ VE ŞEKLİ
6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (bundan böyle “TTK” olarak anılacaktır) uyarınca konşimento, hukuki fonksiyonu bakımından tesellüm ve yükleme konşimentosu olmak üzere iki tür halinde düzenlenebilmektedir. İlgili kanunda tesellüm konşimentosu; taşınmak üzere teslim alınan, fakat henüz fiili olarak gemiye yüklenmemiş olan eşya için yükletenin izniyle düzenlenen konşimentoyu ifade ederken, yükleme konşimentosu ise eşyanın gemiye yüklenmesi, bir diğer ifade ile eşyanın doğrudan taşıyanın zilyetliğine geçmesi sonrasında tesellüm konşimentosunun geri verilmesi karşılığında düzenlenen konşimento türünü belirtmektedir. Tesellüm konşimentosuna, eşyanın ne zaman ve hangi gemiye yüklenmiş olduğuna dair şerh verilmesi halinde artık bu konşimento türü de yükleme konşimentosu hükmünde olacaktır.
Öte yandan konşimento, kıymetli evrak olarak nama, emre ve hamiline olarak düzenlenebilir. TTK uyarınca belirli bir kişinin adını ihtiva eder şekilde düzenlenmiş nama yazılı konşimento, TTK’nın 1228.maddesinin 3.fıkrası uyarınca eşyanın alıcısı adına düzenlenebileceği gibi yükletenin, taşıyanın ve hatta gemi kaptanının adına da düzenlenebilir. Bu durumda eşyanın teslimini isteme hakkı, konşimentoda adı yazılı bulunan kişiye veya diğer nama yazılı senetlerde olduğu gibi alacağın temliki ile senedin teslimi yolu ile devir edilmiş olduğu kişiye ait olur. Uygulamada en çok rastlanan emre yazılı (to order) konşimento ise “emre” veya “gönderilenin emrine” kaydının konularak düzenlendiği konşimentodur. Emre yazılı konşimento, senedin ciro edilmesi ve senet üzerindeki zilyetliğin geçirilmesi ile devredilir. Birbirine bağlı ve müteselsil cirolardan hakkı anlaşılabilen kişi, bu durumda meşru hamil ve dolayısıyla yüküm teslimini isteme hakkını haiz kişi olmaktadır. Hamiline yazılı konşimento ise uygulamada seyrek rastlanmakla birlikte senet metninde gönderilen olarak kimsenin adının yazılmadığı veya emre kaydının yer almadığı konşimento türü olarak tanımlanmakla birlikte bu tür konşimentolarda yükün teslimini istemek hakkı, senede zilyet bulunan kişiye ait olup bu hak, senet üzerindeki zilyetliğin devri ile intikal eder.
III. KONŞİMENTONUN İÇERİĞİ
Konşimento; gemiye yüklenen veya yüklenmek üzere teslim alınan eşyanın, eşyanın yükleteni tarafından beyan edilen genel olarak cinsi, miktarı, varsa eşyayı diğer eşyalardan ayırt edebilmek için zorunlu olan işaretler ile ilgili kayıtları içerebilmektedir. Konşimentoya konulabilecek kayıtlar TTK’nın 1229’uncu maddesinde belirtilmekle birlikte işbu kayıtlar konşimentonun zorunlu içeriğini oluşturmamakta, bir diğer ifadeyle işbu kayıtlardan birinin veya birkaçının eksikliği, konşimentonun hukuken geçerliliğini etkilememektedir.
Taşıyan ve onu temsilen kaptan; yükleten tarafından beyan edilen eşyaya ilişkin bilgileri konşimentoya yazmakla yükümlü olup buna mukabil, yükleten tarafından konşimentoya yazılması istenen kayıtlar ile kendisine teslim edilen eşya arasında farklılık olması, yükletenin bu husustaki beyanlarının gerçeği yansıtmadığını bilmesi veya makul gerekçeler ile şüphe etmesi hallerinde bu bilgileri nitelendirmek veya haklarında şerh vermek yetkisine TTK 1239/1 uyarınca sahiptir. Bunun sebebi şudur; konşimento, eşyanın konşimento metninde yazılı şekilde teslim alındığına dair karine teşkil eder; taşıyan, yükletenin beyanlarını konşimento metnine koymakla birlikte konşimentoya koyduğu işbu şerhler –gerekçeli olmak koşulu– ile konşimentonun söz konusu kayıtlar bakımından karine teşkil etmesini önlemektedir. Aksi halde, TTK 1239/2 uyarınca taşıyan, eşyanın konşimentoda haricen iyi hâlde olduğuna dair beyanda bulunulmuş sayılır. Eşyanın haricen belli olan durumunun iyi olduğuna dair kayıt içeren konşimento uygulamada, temiz konşimento olarak adlandırılır.
Konşimento metninde yer alan beyanlardan doğan hukuki sorumluluk bakımından ise her halde yükleten, TTK 1145 uyarınca taşınmak üzere teslim alınan veya gemiye yüklenen eşya hakkında tam ve doğru beyanda bulunmakla yükümlü olup kusuru olmasa bile beyanlarının doğru olmaması yüzünden taşıyanın uğradığı zararlardan sorumludur.
IV. KONŞIMENTONUN İŞLEVLERİ
Bir kıymetli evrak olan konşimentonun üç temel fonksiyonu olup bu minvalde konşimento; (i) bir taşıma (navlun) sözleşmesinin yapıldığını ispatlar (ii) eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını ve gemiye yüklendiğini gösterir, bu doğrultuda gemiye yüklenen eşyayı temsil eder ve son olarak (iii) taşıyanın, konşimentonun ibrazı karşısında eşyayı konşimentonun meşru hamiline teslim ile yükümlü olduğunu ihtiva eder.
(i) Konşimentonun Navlun Sözleşmesini İspat Fonksiyonu
TTK madde 1228/1 uyarınca konşimento, tarafları taşıyan ve taşıtan olan bir navlun sözleşmesinin yapıldığını ispatlayan bir senet mahiyetindedir. Bu minvalde konşimento, esası itibariyle navlun sözleşmesinden bağımsız bir hüviyete sahip olup genelde bir navlun sözleşmesi yapıldıktan sonra düzenlenir. Somut bir ifadeyle, taşıyan tarafından konşimentonun düzenlenmesi; eşyanın, -kuşkusuz hem taşıtanın hem de taşıyanın iradelerine uygun olarak- taşınması amacıyla gemiye yüklendiğini ve dolayısıyla ile taraflar arasında şekle bir navlun sözleşmesinin yapıldığını ispatlar. Buna paralel olarak TTK’nın 1237.maddesi ile; taşıyan ile konşimento hamili arasındaki ilişkilerde konşimentoda yer alan hüküm ve şartların esas alınacağı, taşıyan ile taşıtan arasındaki ilişkilerin ise navlun sözleşmesinin hükümlerine göre düzenleneceği hüküm altına alınmıştır.
Öte yandan konşimento, içindeki yazılı hüküm ve şartlara göre taşıtan ve taşıyan arasındaki navlun sözleşmesinin hükümlerini de ihtiva edebilir; bu itibarla taşıyan ile taşıtan arasındaki hukuki ilişkiyi de düzenler. Bu husus Türk hukuk doktrininde; konşimentonun, nitelikleri ve özellikleri itibarı ile navlun sözleşmesinde bulunması mutat olan bazı hüküm ve şartları ihtiva etmesi halinde, o hüküm ve şartlar bakımından konşimentonun navlun sözleşmesi olarak kabul edilebileceği şeklinde ifade edilmiştir.
(ii) Konşimentonun Eşyayı Temsil Etme Fonksiyonu
Konşimentonun eşyayı temsil etme işlevi kısaca, konşimento vasıtası ile taşıyanın zilyetliğinde bulunan eşya üzerinde tasarruf imkanının bulunmasıdır. Konşimento, bu özelliği ile eşyayı temsil eden bir kıymetli evrak olup TTK’nın 1234.maddesinde belirtilen aşağıdaki şartların birlikte gerçekleşmesi halinde bu imkan mevcut olacaktır:
- Eşya, taşınmak üzere teslim alınmış, bir diğer ifade ile taşıyan eşyanın zilyetliğini elde etmiş olmalıdır.
- Konşimento devir ve teslim edilmiş olmalıdır.
- Konşimento, yükü teslim almaya yetkili kişiye usulüne uygun olarak devredilmiş olmalıdır. Daha açık bir anlatımla konşimento tesliminin; nama yazılı konşimentolarda ismen belirtilen gönderilene, emre yazılı konşimentolarda ise konşimentonun ciro edildiği kişiye yapılmış olması gerekir.
Yukarıdaki şartların birlikte gerçekleşmesi halinde TTK’nın 957 ve 980 maddelerinde düzenlenen hukuki sonuçlar ortaya çıkacak; bu halde, eşyayı temsil eden konşimentonun teslimi, eşyanın teslimi gibi sonuç doğuracak, konşimentoyu usulüne uygun devralan kişi, yük üzerinde mülkiyet veya rehin hakkı gibi ayni bir hak elde etmiş olacaktır.
(iii) Konşimento Hamilinin Yükün Teslimini İsteme Hakkı
TTK’nın 1230’uncu maddesinin birinci fıkrası uyarınca konşimentonun temsil ettiği eşyanın varma limanında teslimini talep hakkı yalnızca konşimentonun meşru hamiline aittir. Bu minvalde meşru hamil olarak kabul edilebilmek için konşimentonun zilyedi olmak ve hak sahipliğinin konşimentodan şeklen anlaşılması gerekli ve yeterlidir. Eşyanın teslimini isteme hakkı, konşimentodan ayrı olarak ileri sürülmesi mümkün olmayan bir hak olup işbu hakkın devri için konşimentonun usulüne uygun olarak devredilmiş olması gerekmektedir. Eşyanın teslimini talep hakkı ile konşimento arasındaki işbu sıkı sıkıya bağlılık, konşimentonun kıymetli evrak niteliğini ortaya koymaktadır.
Öte yandan, eşyanın teslimini isteme hakkı, taşıyan ve taşıyan arasındaki navlun sözleşmesine bağlı olmayan bağımsız bir haktır; dolayısıyla navlun sözleşmesinin hükümsüz olması veyahut feshedilmesi, konşimentodan doğan teslim borcuna bir etki doğurmaktadır. Her halde taşıyan, işbu teslim borcundan kurtulmak için taşımak üzere teslim aldığı eşya için bir konşimento düzenlediği takdirde eşyayı ancak, konşimentonun ibrazı karşılığında konşimentodan anlaşılan meşru hamile teslim etmekle yükümlüdür.
V. SONUÇ
Bir taşıma sözleşmesi kurulduktan sonra taşıyan veya temsilcisi tarafından tek taraflı olarak düzenlenen, eşyanın gemiye yükletildiğini veya teslim alındığını belirten, eşyanın taşınması ve gönderilene teslimi taahhüdünü içeren, eşyayı temsil eden ve bir taşıma sözleşmesi yapıldığını ispatlayan kıymetli evrak niteliğinde bir senet olan konşimento; tesellüm ve yükleme konşimentosu olarak Türk Ticaret Kanunu kapsamında iki türde; emre, nama ve hamiline yazılı olarak ise üç farklı şekilde düzenlenebilmektedir. İşbu taşıma senedinin şüphesiz ki en önemli işlevi, onun eşyayı temsil eden bir kıymetli evrak olmasıdır. Bu minvalde meşru hamiline eşya üzerinde tasarruf yetkisi vermesi ile uluslararası ticaret, uluslararası sınırlar ve bölgeler arasında yapılan mal ve hizmet ticaretinde oldukça yaygın bir uygulama bulmaktadır.
